Скажы НЕ смяротнаму пакаранню

12 лістапада ў Швецыі, у Гётэборгу адбудзецца паказа фільма “Убыл по приговору», прысвечанага праблеме смяротнага пакарання ў Беларусі. Сцэнарыст Паліна Сцепаненка пра смяротнае пакаранне: “Мяне заўсёды палохалі дзве рэчы - магчымасць судовай памылкі і існаванне катаў”

Паліна Сцепаненка, сцэнарыст цыклу тэлевізійных рэпартажаў і двух дакументальных фільмаў - “Прычына смерці - прочырк” і “Убыл по приговору”, прысвечаных праблеме смяротнага пакарання ў Беларусі, распавядае пра тое, што падштурхнула яе да распрацоўкі гэтай праблемы ў дакументалістыцы, а таксама пра рэакцыі глядацкай аўдыторыі на з’яўленне такога кіно.

- Паліна, як даўно Вы займаецеся праблемай смяротнага пакарання і адкуль паходзіць цікавасць да гэтай праблемы?

- Праблемай смяротнага пакарання ў дакументальным кіно мы займаемся з 2010-га года. Спачатку былі рэпартажы для тэлеканала “Белсат”, пасля ўжо быў фільм “Прычына смерці - прочырк”, а таксама шэраг невялікіх інтэрнэт-ролікаў. Цікавасць адкуль? Я сама прынцыповы праціўнік смяротнага пакарання, лічу, што гэта вельмі жахлівая рэч. І, калі казаць пра нейкія аргументы за і супраць, то яны шмат дзе прагавораныя і застаюцца нязменнымі напрацягу стагоддзяў. А асабіста мяне заўсёды палохалі дзве такія рэчы: першае - вядома, магчымасць судовай памылкі, а другое – існаванне катаў. Гэта людзі, якім дзяржава плоціць грошы за тое, што яны забіваюць людзей, злачынцаў таксама. Але гэта цэлая частка дзяржаўнай машыны, накіраваная на тое, каб людзі забівалі людзей, прычым не тых, якія зрабілі ім нешта кепскае. Бо кат не мае нейкіх кепскіх пачуццяў да чалавека, якога ён забівае. Гэта не я прыдумала, гэта нам казаў Алег Алкаеў, якога мы здымалі ў другім нашым фільме пра смяротнае пакаранне. Ён казаў, што асноўная такая цяжкасць у працы ката – тое, што ты забіваеш чалавека, які асабіста табе нічога кепскага не зрабіў.

- Першым, як Вы зазначылі, быў фільм “Прычына смерці - прочырк”. Што пакладзена ў аснову Вашых фільмаў?

- У аснову першага фільма лягла рэальная гісторыя: маці расстралянага паводле смяротнага прысуду Андрэя Жука патрабавала ад дзяржавы, каб ёй аддалі цела сына для пахавання. То бок, у цэнтры фільма была праблема нявыдачы целаў пакараных смяротнай карай. Бо ў нашай рэспубліцы існуе не толькі праблема прымянення смяротнага пакрання, але і целы расстраляных пасля невядома куды дзяваюцца. Гэта дзяржаўная таямніца, якая захоўваецца, і сваякі не могуць пахаваць расстралянага паводле агульнапрынятых традыцый, што з’яўляецца катаваннем для сваякоў. Вось пра гэта і быў фільм “Прычына смерці - прочырк”. Паколькі ў пасведчанні аб смерці сына, якое атрымала Святлана Жук, у графе “прычына смерці” стаяў прочырк. Бо ў нас не пішуць “расстрэл” – дзяржава робіць таямніцу з смяротнага пакарання. Гэта і дало назву фільму.

Другі фільм, можна сказаць, плаўна выцек з першага. Мы вельмі шчыльна кантактавалі з Святланай Жук. Спачатку мы рабілі рэпартаж для тэлеканала “Белсат”, і ён быў пра асуджаных да смяротнага пакрання. Калі мы пачыналі працу, то Андрэй Жук яшчэ быў жывы, утрымліваўся ў СІЗА на Валадарскага, з ім нават ліставацца можна было. І ў першым фільме былі выкарыстаныя лісты, якія ён пісаў на волю. І калі яго расстралялі, там была такая сітуацыя: маці прынесла яму перадачу на Валадарку, але там перадачу не прынялі і сказалі, што ён “убыл по приговору”. Колькі яна ні спрабавала даведацца, што гэта азначае, ёй не было ніякіх тлумачэнняў, а пасля ўжо прыйшло гэтае пасведчанне аб смерці.

І ўжо ў красавіку гэтага года мы ездзілі ў Берлін да Алега Леанідавіча Алкаева, які ў свой час узначальваў расстрэльную групу і кіраваў вялікай колькасцю расстрэлаў, як ён сам сказаў, 134 смяротныя пакаранні. Я спытала ў яго наконт гэтага “убыл по приговору”, і ён сказаў, што гэта стандартная фармулёўка. У сталінскія часы гэта называлася “десять лет без права переписки”, а пасля ўжо - “убыл по приговору”. Гэта значыць “расстраляны”, але колькі б ты ні пытаўся там, у сцянах Валадаркі, табе чалавек, які сядзіць у даведцы, не мае права сказаць нічога іншага. Гэта стандарты турэмны эўфемізм, сінонім слова “расстрэл”. Таму другі наш фільм называецца “Убыл по приговору”. Прычым там частка людзей гаворыць па-беларуску, частка па-руску. Але назву мы пакінулі па-руску. Мы спрабавалі перакладаць яе на беларускую мову – не так страшна атрымліваецца. І колькі мы ні круцілі, я закідвала гэтую назву ў сацыяльныя сеткі, пыталася ў філолагаў – у рэшце рэшт мы пакінулі гэты выраз без перакладу, як ён і гучыць. І, натуральна, Алег Леанідавіч Алкаеў адным з галоўных герояў другога нашага фільму, частка якога – пра тых людзей, якія здзяйсняюць смяротнае пакаранне. Другі фільм ад першага адрозніваецца тым, што там усе людзі ведаюць, пра што кажуць. То бок, калі ў першым мы ставілі шмат пытанняў (маці не магла знайсці цела сына, праваабаронцы разважалі пра праблему), то ў другім фільме фактычна даюцца адказы на шмат якія з гэтых пытанняў.

- Праблема смяротнага пакарання вельмі складаная і шматаспектная. Якім чынам Вы выбіраеце тыя аспекты для далейшага развіцця ў сваім фільме?

- У нас усё ішло як па плыні, не было нічога надуманага. То бок, мы пачалі працаваць з маці Андрэя Жука, якая тады звярнулася ў Праваабарончы цэнтр “Вясна”, каб абаранілі яе правы як чалавека, у якога сын асуджаны да смяротнага пакарання. І ўсё астатняе ўжо вынікала адно з другога, не было нічога штучнага. Спачатку мы рабілі відэаматэрыял пра тое, як маці звяртаецца да прэзідэнта з просьбай аб памілаванні, пасля яна шукае цела расстралянага сына. Пасля, калі здымалі першы фільм, паўстала шмат пытанняў, на якія мы проста не змаглі знайсці адказаў, таму мы шукалі магчымасць трапіць у Берлін, і нам дапамаглі прадстаўнікі нямецкага аддзялення Amnesty International. Так нам удалося паразмаўляць з Алкаевым. Бо падчас прэзентацыяў і першага фільма нам шмат казалі: “Што вы праводзіце паралелі паміж сталінскімі рэпрэсіямі і расстрэламі злачынцаў – гэта розныя рэчы!” І, калі мы размаўлялі з Алкаевым, то, без аніякага намёку з нашага боку, ён у сваіх развагах таксама ўвесь час звяртаўся да таго савецкага часу і тлумачыў, што шмат што ідзе менавіта адтуль.

- Вы ўжо загаварылі пра гледачоў... Як вашыя фільмы ўспрымаюцца шырокай аўдыторыяй?

- Для мяне гэта складанае пытанне. Калі ўсе гэтыя ролікі, фільмы з’яўляюцца ў інтэрнэце, то, зразумела, там з’яўляецца шмат рознага негатыву. Бо ўсё ж у нашым грамадстве прыхільнікаў смяротнага пакарання нашмат болей, чым людзей, якія разумеюць, што гэта не тое, што мусіць мець месца ў цывілізаваным грамадстве. Таму з’яўленне кожнага такога матэрыялу ў інтэрнэце выклікае негатыўныя рэакцыі, часам вельмі жорсткія. І, калі я бачу паведамленне “На ваше видео появился комментарий”, то ўжо адчуваю, што там будзе напісана штосьці такое, магчыма нават на мой адрас, таму што я з свайго акаунта выстаўляю. І гэта так складана – бо ты якбы выклікаеш агонь на сябе. Калі адбываюцца прэзентацыі ці сустрэчы з гледачамі, гэта лягчэй, таму што вочы ў вочы з людзьмі можна пагаварыць, абмеркаваць кожную думку. І ў прынцыпе, кожны мае права на сваё меркаванне. Напрыклад, сярод маіх вельмі добрых сяброў ёсць людзі, якія з’яўляюцца прыхільнікамі смяротнага пакарання, і мы з імі сябруем. І нават, калі трэба камусьці перадаць фільм праз такога чалавека, які за смяротнае пакранне, то ён бярэ гэты фільм і перадае, хоць гэта і не адпавядае яго перакананням. Хачу адзначыць, што ўсе такія прэзентацыі і размовы з людзьмі былі прыемныя. Калі можна казаць пра прыемнасць, бо ўсё, што звязана з тэмай смяротнага пакарання, гэта ўсё вельмі цяжка і ўсё вельмі непрыемна. І якраз-такі ў другім нашым фільме сам чалавек, які выконваў смяротныя прысуды, распавядае, наколькі гэта страшна. І любая размова пра гэта не можа быць прыемнай, як і пра ўсё звязанае са смяротным пакараннем – і тое, што яму папярэднічала, як правіла, злачынства, і тое, як яно рыхтуецца… Таму казаць, што прэзентацыі праходзяць добра… Ну, напэўна, добра…

- Акрамя ўсяго пералічанага, Вы займаецеся і мастацкай літаратурнай творчасцю. Не так даўно выйшаў зборнік навелаў “Матылі”, з чым Вас віншую. І не праміну запытацца, ці ёсць думкі пра тое, каб перанесці тэму смяротнага пакарання ў свае мастацкія творы?

- Вось зараз прэзентуем фільм “Убыл по приговору”, пасля ў нас яшчэ была задума зрабіць серыю з шасці мініфільмаў (па чатыры хвіліны кожны), дзе кожны мініфільм – адзін з аргументаў супраць смяротнага пакарання. І пасля гэтага, я думаю, з гэтай тэмай… Як бы яна можа ўжо перайсці ў мастацкую творчасць. Пагляджу, як яна пераварылася ў маёй галаве, а яна займае там вельмі шмат месца… Магчыма…