Скажы НЕ смяротнаму пакаранню

Роберт Данхэм, дырэктар Інфармацыйнага цэнтра па пытаннях смяротнага пакарання, які браў удзел у тэматычнай канферэнцыі ў Мінску, распавёў Праваабарончаму цэнтру "Вясна", як развіваецца дыскусія па смяротным пакаранні ў Злучаных Штатах, і падзяліўся сваім бачаннем гэтай праблемы ў Беларусі.

ПЦ "Вясна": Спадар Роберт, у межах кампаніі "Праваабаронцы супраць смяротнага пакарання ў Беларусі" мы надаём вялікую ўвагу працы з аргументамі «за» і «супраць» смяротнага пакарання. Хацелася б абмеркаваць з Вамі найбольш пашыраныя з іх. Ці з'яўляецца смяротнае пакаранне фактарам, які стрымлівае злачыннасць? Цікава пачуць адказ на гэтае пытанне ў кантэксце ЗША, дзе, як вядома, на працягу 10-годдзя (1967 - 1977) ва ўсіх штатах не выконвалі смяротныя прысуды, а на сёння ў 18-ці з 50-ці штатаў адменена смяротнае пакаранне.

Роберт Данхэм: Гэта вельмі важнае пытанне. Па-першае, варта адзначыць, што не існуе навуковых сведчанняў, якія б даказвалі, што смяротнае пакаранне стрымлівае злачыннасць. Да такой высновы прыйшла даследчая група пры Нацыянальнай акадэміі навук ЗША ў выніку сваёй працы па гэтым пытанні. Тыя даследаванні, якія прапаноўвалі доказы на карысць стрымліваючай ролі смяротнага пакарання, былі ацэненыя з пункту гледжання якасці гэтых доказаў - і былі выяўленыя вельмі сур'ёзныя памылкі, якія паставілі пад сумнеў іх навуковы характар. Яшчэ адна аўтарытэтная арганізацыя - Цэнтр правасуддзя Брэнана пры Школе права Універсітэта Нью-Ёрка - правяла даследаванні для ацэнкі ўздзеяння на ўзровень злачыннасці шырокага спектру фактараў, у тым ліку і смяротнага пакарання. І выснова была адназначная: наяўнасць смяротнага пакарання не аказвае ніякага ўздзеяння на ўзровень злачыннасці.

Уся справа ў тым, што ўзровень злачыннасці і гвалтоўнай злачыннасці вызначаецца агульнымі доўгатэрміновымі тэндэнцыямі ў грамадстве.

І калі ў краіне адбываецца павышэнне частаты забойстваў, то яно ў роўнай ступені закранае і тыя штаты, у якіх ёсць смяротнае пакаранне, і тыя, у якіх яго няма. Гэта вельмі важная магчымасць, мы маем практычна натуральную лабараторыю: ёсць штаты, якія ўжываюць смяротнае пакаранне, і ёсць штаты, якія яго не ўжываюць. Больш за тое, калі па ўзроўні забойстваў параўнаць штаты, якія прымяняюць смяротнае пакаранне, і тыя, якія гэтага не робяць, можна выявіць, што ў цэлым узровень забойстваў вышэйшы менавіта ў тых штатах, дзе існуе выключная мера пакарання. Калі б смяротнае пакаранне аказвала нейкае ўздзеянне на ўзровень забойстваў, то такой сітуацыі не назіралася б.

Смяротнае пакаранне ў ЗША: шэрым колерам пазначаны штаты, у якіх няма смяротнай кары

Узровень забойстваў у штатах, дзе прымяняецца смяротнае пакаранне, і ў штатах, дзе яго няма. Злева - агульная інфармацыя па ЗША з 1990 года, справа – па кожным штаце асобна (барвовым колерам – штаты са смяротным пакараннем, сінім – штаты без смяротнага пакарання).

ПЦ "Вясна": Вы доўгі час былі адвакатам і працавалі па справах асуджаных да смяротнага пакарання. Верагодна, у сваёй практыцы Вам даводзілася сутыкацца з тым, што падабаронныя ў момант здзяйснення злачынства не думалі пра тое, што іх могуць пакараць смерцю. Прынамсі, нашыя адвакаты часта распавядаюць пра такое. Бо чалавек у момант здзяйснення злачынства знаходзіцца ў зусім іншым псіхалагічным стане, або, як часта ў нас бывае, у алкагольным ап'яненні.

Роберт Данхэм: Незалежна ад таго, ці знаходзіўся чалавек у стане змененай свядомасці, у лютасці, ні адзін з маіх кліентаў, якія аказваліся вінаватымі, не думалі пра наступствы магчымага пакарання. Больш за тое, многія злачынцы нават не мяркуюць, што яны ўчыняць забойства да самога моманту забойства. Не кажучы ўжо пра тое, каб падумаць пра магчымыя наступствы. Што тычыцца людзей з эмацыйнымі ці псіхічнымі разладамі, то яны пра гэта наогул не думаюць. А невінаватыя - і пагатоў.

ПЦ "Вясна": Смяротнае пакаранне як адплата злачынцу. З пункту гледжання ахвяры прынцып "вока за вока, зуб за зуб" - жалезны аргумент. Як амерыканскае грамадства рэагуе на яго? І ці павінны да гэтага аргументу прыслухоўвацца палітыкі?

Роберт Данхэм: Зразумела, з пункту гледжання ахвяраў, цалкам натуральна адчуваць лютасць да забойцы ў звязку з стратай блізкага чалавека. Калі б гэта здарылася са мной, я б таксама адчуваў лютасьць.

Але ў грамадстве ёсць законы, каб не дазваляць сітуацыі, калі ў сваіх дзеяннях людзі кіруюцца лютасцю і жаданнем адпомсціць. І дзякуючы законам у выніку грамадства выйграе.

Відавочна, помста не з'яўляецца дастатковай i паважнай прычынай для ажыццяўлення пакарання. Калі б гэта было так, то, магчыма, правакавала б вялікую талерантнасць да магчымых памылак: зараз я адпомшчу, і, калі я памылюся ў сваёй помсце і адпомшчу не таму чалавеку, потым выпраўлю гэтую памылку. Але ж мы асуджаем чалавека да смерці, прысуд прыводзіцца ў выкананне. Як можна выправіць памылку? 

Таксама не існуе якіх-небудзь доказаў таго, што выкананне смяротнага прысуду дапамагае сям'і ахвяры перажыць сваю страту. І, зразумела, няма ніякіх сведчанняў, якія б даказвалі, што смяротны прысуд дапамагае сям'і перажыць сваю страту ў большай ступені, чым жорсткі турэмны тэрмін. І ў саміх ахвяраў злачынстваў пасля выканання прысуду нярэдкія адчуванні віны і сораму - ад удзелу ў сістэме, якая пазбавіла кагосьці жыцця. У любым выпадку, іх самаадчуванне не паляпшаецца ад таго, што яны прысутнічалі пры пакаранні. Наадварот - у іх з'яўляецца адчуванне, што яны выкупаліся ў брудзе, адчуванне нечага ганебнага ад удзелу ў падобным мерапрыемстве. І што ім рабіць далей з гэтымі пачуццямі - бо яны застануцца да канца жыцця...

Магу прывесці вельмі цікавае даследаванне. Яно прадугледжвала адсочванне лёсаў сем'яў ахвяраў злачынстваў у двух амерыканскіх штатах - Тэхасе, дзе актыўна ўжываецца смяротнае пакаранне, і Мінесоце, дзе яно адменена. Даследчыкі прасачылі самаадчуванне членаў гэтых сем'яў на працягу ўсяго крымінальнага працэсу - ад пачатку суда да вынясення і выканання прысуду. Выснова даследчыкаў зводзілася да таго, што на ўсіх этапах члены сем'яў ахвяраў у Мінесоце адчувалі сябе лепш (у фізічным, псіхалагічным, эмацыйным плане) за членаў сем'яў ахвяраў у Тэхасе. І гэта не залежыць ад таго, жадалі яны смяротнага прысуду злачынцу ці не. Вядома, хацелася б бачыць больш такіх даследаванняў. Але, напэўна, няма падстаў лічыць, што члены сем'яў ахвяраў злачынстваў адчуваюць сябе ў Беларусі лепш, чым, напрыклад, у Галандыі.

ПЦ "Вясна": У Беларусі сам факт ужывання смяротнага пакарання ацэньваецца дзяржавай як акт справядлівасці, а што затым адбываецца з сям'ёй ахвяры злачынства - ужо дзяржаву як бы і не цікавіць. Яна лічыць, што акт справядлівасці выканала. Вядома, вельмі часта сваякі ахвяраў у судзе патрабуюць смяротнага пакарання. І Вы справядліва адзначылі, што забойства блізкага чалавека выклікае гнеў, жаданне забіць, каб адпомсціць, але на тое і існуюць у дзяржаве законы, каб гэтага не адбылося.

Роберт Данхэм: Звычайна сем'і ахвяраў злачынстваў патрабуюць найбольш жорсткага пакарання злачынцу з таго, што прадугледжана законам. Там, дзе адсутнічае смяротнае пакаранне, яны настойваюць на пазбаўленні волі на як мага большы тэрмін. Гэтым рухае гнеў. Тым не менш, няма абсалютна ніякіх падставаў меркаваць, што ў тых краінах, дзе магчымасць прызначэння смяротнага пакарання не прадугледжваецца законам, сем'і ахвяраў злачынстваў знаходзяцца ў больш горшым становішчы, чым там, дзе смяротнае пакаранне дазволена. Але ёсць станоўчы момант: пры адсутнасці смяротнага пакарання адсутнічае рызыка непапраўнай памылкі, якая здзяйсняецца з няслушна скіраванага страху, з гневу, з паспешнасці.

Асноўныя прычыны несправядлівых смяротных прысудаў: памылковае апазнанне, парушэнні з боку паліцыі і абвінавачвання, памылковыя вынікі крыміналістаў, ілжывыя паказанні, недастатковая юрыдычная абарона, самаагавор.

ПЦ "Вясна": Напэўна, грамадская думка заўсёды будзе скіравана на захаванне смяротнага пакарання ў любой краіне. Але як у такой сітуацыі павінны паступаць палітычныя эліты? Беларускія ўлады, напрыклад, заўсёды спасылаюцца на гэтую акалічнасць - але ў той жа час прымаюць іншыя непапулярныя меры, не раячыся пры гэтым з грамадзянамі, не ўлічваюць іх меркавання.

Роберт Данхэм: Што тычыцца грамадскай думкі, мы бачым, што вельмі часта пазіцыя, якая пераважае сёння, вельмі адрозніваецца ад той, якой большасць прытрымлівалася дзесяць-дваццаць-трыццаць гадоў таму. І гэта мы назіраем у дачыненні да смяротнага пакарання ў ЗША: 20 гадоў таму 80% амерыканскіх рэспандэнтаў заяўлялі пра падтрымку смяротнага пакарання, сёння - усяго 56%. Змены велізарныя.

Грамадская думка: усё меньш людзей падтрымліваюць смяротнае пакаранне (графік злева). Узровень падтрымкі смяротнага пакарання зніжаецца ва ўсіх дэмаграфічных групах (табліца справа)

Погляды амерыканцаў на смяротнае пакаранне залежаць ад пастаноўкі пытання, што пацвярджаюць вынікі двух прадстаўленых апытанняў. Злева - некарэктнае пытанне (“за” ці “супраць” смяротнага пакарання), справа – пытанне, якое прадугледжвае альтэрнатыву смяротнай кары ў выглядзе пажыццёвага зняволення без права датэрміновага вызвалення.

І гэта яшчэ пры тым, што пытанне задаецца некарэктна. Бо правільнае пытанне павінна пытаць рэспандэнта не пра тое, ён за ці супраць смяротнага пакарання, а пра яго стаўленне да смяротнага пакарання ў якасці адной з магчымых мераў пакарання. Бо пытанне не стаіць так, што альбо чалавек асуджаецца да смяротнага пакарання альбо вызваляецца ад пакарання. І калі спытаць рэспандэнтаў, якое пакаранне найбольш адэкватнае за забойства - смяротнае ці пажыццёвае турэмнае зняволенне без датэрміновага вызвалення - то большасць насельніцтва, якое нібыта за захаванне смяротнага пакарання, не выкажацца ў падтрымку гэтай меры. Таму што задаваемае пытанне будзе прадугледжваць альтэрнатыўныя меры пакарання. З цягам часу мяняюцца не толькі пазіцыі і меркаванні, але можна казаць яшчэ і пра тое, што розных меркаванняў прытрымліваюцца розныя пакаленні. У ЗША мы бачым: чым маладзейшы рэспандэнт, тым меншая верагоднасць, што ён падтрымлівае смяротнае пакаранне. А калі менавіта так і адбываецца ў Беларусі, то на момант рэферэндуму 1996 года гэтую частку насельніцтва пра стаўленне да смяротнага пакарання нават не спыталі.

ПЦ "Вясна": Чаму Вас зацікавіў удзел у канферэнцыі па праблеме смяротнага пакарання ў Беларусі? Чаму быў прысвечаны Ваш выступ на гэтым мерапрыемстве?

Роберт Данхэм: Інфармацыйны цэнтр па праблеме смяротнага пакарання, які я прадстаўляю, з'яўляецца няўрадавай арганізацыяй, якая займаецца вывучэннем дадзенай праблематыкі ў  асноўным ва ўмовах ЗША. Мы распаўсюджваем інфармацыю пра смяротнае пакаранне, праблемы і асаблівасці яго прымянення. Калі ААН і МЗС Беларусі займаліся арганізацыяй дадзенай канферэнцыі, то іх цікавасць была ў тым, каб арганізаваць дыскусію. Таму арганізатарам было цікава пачуць пункт гледжання не толькі прадстаўнікоў краін, дзе няма смяротнага пакарання, але таксама прадстаўнікоў краін, дзе яно ўжываецца. Калі б на гэтую канферэнцыю сабраліся толькі прадстаўнікі еўрапейскіх краін, то, верагодна, з’явілася б адчуванне, што ўдзельнікаў папросту вучаць, указваюць, што трэба рабіць. Дзяржавам не падабаецца, калі ім даюць указанні, што рабіць. Але так і любому, і мне не падабаецца, калі кажуць, што рабіць мне. Асабліва калі гэтыя ўказанні даюцца з пазіцыі маральнай перавагі. Думаю, таму арганізатары канферэнцыі былі зацікаўлены ў прадстаўніцтве краін, якія працягваюць ужываць смяротнае пакаранне.

У сваім выступе я распавядаў пра тое, якім чынам ўжываецца смяротнае пакаранне ў ЗША, якія ёсць праблемы, лічачы гэта значна больш карыснай інфармацыяй. Бо мая роля не ў тым, каб павучаць Беларусь, чым ёй варта займацца і чаго рабіць не варта. Тым больш што наш цэнтр не выступае ад імя ўрада і вельмі часта з урадам мы не згодныя. Я спадзяюся, што мая праўдзівая інфармацыя пра ўжыванне смяротнага пакарання ў Злучаных Штатах дапаможа Беларусі ацаніць верагоднасць звязаных з гэтым праблем і прыняць больш ўзважанае рашэнне.

Колькасць пакараных смерцю ў ЗША з 1976 года (гістаграма злева). Большасць смяротных прысудаў не прыводзіцца ў выкананне з розных прычынаў (графік справа)

Для мяне вельмі цікавым уяўляецца наступнае. Урадам не падабаецца, калі іх павучаюць іншыя ўрады. Беларусі не падабаецца, калі яе павучае Еўропа. Тэхасу таксама не падабаецца, калі яго павучае Еўропа. А ў ЗША абсалютная большасць пакаранняў смерцю здзяйсняецца ў форме смяротных ін'екцый. Але амерыканскія фармацэўтычныя кампаніі, якія працуюць у сферы аховы здароўя, вельмі не хочуць, каб вырабленыя імі лекі выкарыстоўваліся для  забойства людзей. Яны сталі адмаўляцца пастаўляць адпаведныя лекі турмам, і турмы сталі вызнаваць складанасці ў пошуку лекаў для прывядзення ў выкананне смяротных прысудаў. Паколькі цяпер ЗША не могуць набыць неабходныя лекі ў амерыканскіх кампаній, то спрабуюць набыць іх у Еўропе. А Еўропа лічыць смяротнае пакаранне парушэннем фундаментальных правоў чалавека, і там прынятыя экспартныя правілы, у адпаведнасці з якімі экспарт дадзеных лекаў забаронены. Такім чынам на Злучаныя Штаты аказваецца ціск з боку Еўропы. І гэты ціск, па маім адчуванні, аказвае ўплыў на ход дыскусіі па смяротным пакаранні ўнутры Злучаных Штатаў. Гэтак жа сама, як ціск з боку еўрапейскіх краін аказвае ўплыў на ход дыскусіі па гэтым пытанні ў Беларусі. Вядома ж, тут сітуацыі нераўназначныя, паколькі суадносіны магутнасці і магчымасцяў ЗША ў параўнанні з Еўропай і Беларусі ў параўнанні з Еўропай вельмі моцна адрозніваюцца. Але агульная дынаміка шмат у чым аналагічная. Злучаныя Штаты, на ўзроўні асобных штатаў, паступова збліжаюць сваю пазіцыю з пазіцыяй іншых краін свету. І Беларусь паступова збліжае сваю пазіцыю з пазіцыяй іншых краін свету. Гэта працэс, які ўвесь час знаходзіцца ў развіцці. І, у рэшце рэшт, нашы краіны, кожная сваім шляхам і ў сваім тэмпе, прыйдуць да рашэння, аналагічнага прынятым іншымі краінамі свету.

Інтэрв'ю ілюстраванае слайдамі з прэзентацыі Роберта Данхэма, з якой ён выступаў у Мінску.